Қаз
Мәтіндер
И.Калашников. Сұм заман
Бірінен-бірі садақ оғы жетерліктей қашықтықта, дәрусин деп аталатын ақ селеудің арасында бұқпантайлап Темүжін, Қасар және Белгітай жатыр. Бұлардың алдынан созыла түсіп күн қақтаған дала бетінің әр жерінен бір сорайып, сабағы биік, бастары көк домалақ түйеошаған көзге шалынады. Алыста, көз ұшында бұлдыраған мұнар ішінен екі салт атты қылаң берген. Олар мына жатқандардың інілері – Хачиүн мен Темүге-кенже. Біріне-бірі біресе жақындап, біресе аралары алыстап кетіп, аяң жүріспен жолды барған сайын қусыра түсіп келеді. Темүжін далаға көзі бұлдырап кеткенше тесіле қарап еді, бірақ аттылардың алдынан ешнәрсе көре алмады: шөп бетін көлегейлеп алған ауа мұнары ештеңе көрсетпейді. Солай болғанмен де, осы келе жатқан аттыларға абайлай қарап, құс баласының ішіндегі ең ауыры саналатын дуадақтар жүргенін ол жақсы біледі. Егер Хачиүн мен Темүге-кенже бұл құстарды үркітіп алмай, бермен қарай еппен ғана қуаласа, олар осы жерге шығады. Өте ыңғайлы жер. Оң жақта және сол жақта - биік төбелер. Ол төбелердің басына сақ жүретін дуадақтар онша-мұнша шыға да бермейді.
Темүжін шынтағына сүйеніп, сәл-пәл көтеріле берді де, қайтадан тез жата қалды. Әудем тұстағы шөп бетінен қылтиып, құстың басы белгі берген. Енді өте-мөте ыждағаттық керек. Ол ұшы жалпақтау жасалған ұшқыр жебесін садағына салып, оқтады да, інілеріне қарады. Тырп етпестен Қасар жатыр, үстіндегі сұр желеңі шөппен тұп-тура түстес болғандықтан, өзі тіпті тым елеусіз. «Құсты көріп жатырмын» дегендей мына жатқан Белгітай белгі берді. Темүжін жұдырық көрсетіп, айбат шегіп еді, Белгітай жым болды.
Аңшыларға алты құс жақындап келеді. Олар бірдеңеден секем алғандай, бастарын ырғалтып, аттыларға алақтай береді. Кенет біреуі тоқтай қалып, Белгітай жатқан жаққа қадала қарады, содан соң үрейі қалмай үркектей шаңқылдап еді, басқа құстың бәрі тұп-тура Темүжінге қарай лап қойғаны. Алыптығына адам нанбайтын, ап-ауыр, жалпақ қанаттарын жайып жіберіп, суылдата жүгіргенде бұл шіркіндер жер бетінен ешқашанда көтеріліп кете алмайтындай көрінетін. Соған қарамастан, Темүжінге екі оқ бойы қалған тұста олар көтеріле берді, содаң соң сидиған аяқтарын жиып ап, ақырын-ақырын биіктеп, ұшып кетті. Темүжін суылдаған қанаттар қашан келіп төбе тұсына жеткенше күтіп жатты да, жеткен кезде орнынан атып тұрды. Садақтың қатты тартылған адырнасы зың ете түскен кезде жебе күн көзінде аппақ түсті найзағай боп жарқ етті, сөйтіп дуадақ жер бетіне тас кесегі секілді гүрс құлады. Міне, осы шақта жебенің сабы морт сынып кетті де, әлгіде ғана қалықтап жүрген қанаттардың шөп бетінде болар болмас қана сыбдыры естілді. Құлап түскен дуадақ ұшып кетуге талпынып, тағы бір қарғыды, содан соң аударылып кетіп, шалқасынан құлады. Жебенің ұшы кірген мамық бауырдан қып-қызыл қан көрінді.
Бұл Темүжіннің ұшып бара жатқан құсты бірінші рет атып түсіруі еді, сондықтан қуанышы қойнына сыймай, алақайлап айғайлап жіберген.
На расстоянии полета стрелы друг от друга в траве, за кустиками дэрисуна, притаились Тэмуджин, Хасар и Бэлгутэй. Перед ними стлалась опаленная солнцем степь с торчащими кое‑где на высоких стеблях голубыми шарами мордовника. Вдали, расплываясь в дрожащем воздухе, маячили два всадника – младшие братья Хачиун и Тэмугэ‑отчигин. Они двигались то в одну, то в другую сторону, медленно приближаясь. Тэмуджин до ряби в глазах всматривался в степь, но ничего не видел перед всадниками: мешала текучая дрожь воздуха над травой. Но он знал: где‑то, теперь уже не очень далеко, настороженно оглядываясь на всадников, идут тяжелые птицы дрофы. Если Хачиун и Тэмугэ‑отчигин с умом будут нагонять птиц, не вспугнут, они выйдут сюда. Место очень удобное. Справа и слева крутые сопки. На них осторожные дрофы не полезут.
Тэмуджин приподнялся на локте и сразу же припал к земле: над травой далеко впереди качнулась голова птицы. Теперь нужно быть очень внимательным. Он положил на лук стрелу с широким заточенным наконечником, посмотрел на братьев. Хасар лежал неподвижно и был почти незаметен в своем сером халате – как раз под цвет травы. Бэлгутэй делал знаки, что тоже видит птиц. Тэмуджин погрозил ему кулаком, и Бэлгутэй замер.
Шесть птиц приближались к охотникам. Они обеспокоенно крутили головами, оглядывались на всадников. Вдруг одна остановилась, уставилась в ту сторону, где лежал Бэлгутэй, испуганно вскрикнула, и все птицы бросились прямо на Тэмуджина. Они бежали, оглушительно хлопая широкими крыльями, неправдоподобно огромные, тяжелые, им, казалось, никогда не оторваться от земли. Но примерно в двух выстрелах от Тэмуджина они поднялись, подобрали голенастые ноги и полетели, медленно набирая высоту. Тэмуджин выждал, когда крылья зашумят над головой, вскочил. Звонко тенькнула тугая тетива, белой молнией блеснула на солнце стрела, и дрофа комом рухнула на землю, треснуло, ломаясь, древко стрелы, с сухим шелестом ударили крылья по траве. Дрофа высоко подпрыгнула, перевернулась вверх брюхом. На светлых нижних перьях, на обломке стрелы показалась ярко‑красная кровь.
Это была первая птица, сбитая влет, и Тэмуджин взвыл от радости.
Жабу
