Қаз
Мәтіндер
К.Паустовский. Кәрі аспаз
– Мен соқыр болып қалғанша өмір бойы жұмыс істедім, – деді шал сыбырлап.
– Еңбек адамының күнә жасауға да уақыты болмайды екен... Әйелім құрт ауруына шалдыққан кезде, байғұсты Марта деп атаушы еді, бір емші толып жатқан қымбат дәрі-дәрмек жазып берді және науқасқа қаймақ қосып, неше түрлі жеміс-жидек жегізіп, қайнаған қызыл шарап ішкіз деп бұйырды, жоқтық не істетпейді, мен графиня Туннің сервизінен оймақтай ғана алтын тостағанды ұрлап алып, оны күл-талқан етіп үгіп, сатып жібердім. Енді соны ойласам, аза бойым қаза тұрады, қызыма айтуға да дәтім шыдамайды: оны біреудің сабақты инесін алма деп үйретіп едім.
– Сол үшін графиняның күтушілерінен зәбір көрген жан болды ма? – деп сұрады бейтаныс кісі.
– Ант етемін, мырза, ешкім де! – деді де, шал жылап жіберді. – Алтынның Мартама пайдасы тимейтінін білсем, тіріде жолармын ба!
– Сіздің есіміңіз кім? – деді бейтаныс кісі.
– Иоганн Мейер, мырзам.
– Ал, ендеше тыңда мені, Иоган Мейер, – деді бейтаныс кісі, шалдың соқыр көзін алақанымен жауып. – Сіз жұрт алдында тазасыз. Сіздің жасадым дегеніңіз күнә да емес, ұрлық та емес, қайта сүйген жүректің ізгі ерлігі. Ал енді маған ақырғы тілегіңізді айтыңыз.
– Марияны қамқорлығына алатын кісі болғанын қалаймын.
– Мен қамқоршы болайын. Тағы қандай тілегіңіз бар?
Сол кезде өлмелі шал жүзі жайнап, саңқылдай тіл қатты:
– Маған не керек? Қайран дүние, мен Мартамды ең алғаш жолыққандағыдай, балғын күйінде көрсем. Жадыраған күнді, осынау көне бақтың жайнаған көктемде жайқалған шағын көрсем... Бірақ оны көру қайда маған, мырзам. Алжыған қарттың сөзіне ашулана көрме. Ауруы құрғыр меңдетті, білем.
– Жарайды, – деді бейтаныс кісі орнынан тұрып. – Жарайды, – деді ол тағы да күйсандық жанындағы орындыққа отырып жатып. – Жарайды! – деді ол дауыстап үшінші рет. Кенет еденге бір уыс күміс теңгені шашып жібергендей, үйдің ішін әсем сыңғыр кернеп кетті.
– Тыңдаңыз, – деді бейтаныс кісі. – Тыңдаңыз да, көре беріңіз.
Ол ойнай жөнелді. Ұзақ жылдан бері тұңғыш рет күйсандық құйқылжыта күй төкті. Оның үні аядай үйден шалқып асып, күллі бақ ішін кезіп кетті. Кәрі төбет күркесінен шығып, басын қисайтып, құйрығын бұлғаңдатып, шоқиып отыр. Жапалақтап қар жауды, бірақ ит сілкініп-сілкініп. отыра берді.
– Мырза, мен көремін! – деді шал басын көтеріп. – Мен Мартамен жолыққан күнді көріп тұрмын, ол сонда ұялғаннан сүт құйылған құмырасын сындырып алып еді. Бұл қыстың күні тауда болған. Аспан көгілдір әйнектей мөп-мөлдір еді, Марта сыңғырлап күліп еді, – деді шал, күйді тыңдай түсіп.
Бейтаныс кісі қараңғы терезеге қарап ойнап отыр.
– Ал, енді бірдеңе көрдіңіз бе? – деп сұрады ол.
Күйге елтіген шал үн қатқан жоқ.
– Қалайша көрмейсіз, – деді бейтаныс кісі жұлып алғандай, күйсандықты тартып отырып. – Әне, қара түнек аспан мөлдіреп, көгілдір тартты, шырқау биіктен шұғыла құйылып, сіздің кәрі ағашыңыз күлтеленіп, шешек атты. Меніңше, бұл алманың гүлдері ғой, ол осы жерден, бөлмеден қарағанда, қызғалдаққа ұқсайды. Әне, күн шуағы тас дуалға түсіп, оны жылытты, дуал бусанып тұр. Бұл, мүмкін, еріген қар суы сіңген мүк болар. Ал, аспан көкпеңбек болып жайнай түсті, біздің ескі Вена үстінен теріскей жаққа қарай топ-топ құстар ұшып барады.
– Мен бәрін де көріп отырмын! – деді шал дауыстап.
Күйсандықтың тепкішегі баяу сықырласа да, жүздеген адам қуана әндеткендей, ғажайып бір серпінді әуез шырқай көтерілді.
– Жоқ, мырза, – деді Мария бейтаныс кісіге, – осынау гүлдер қызғалдаққа тіпті де ұқсамайды. Бұл бір түнде шешек жарған алма ағаштары ғой.
– Иә, – деді бейтаныс кісі, – мұның алма екені рас, бірақ олардың күлтесі алақандай.
– Терезені ашшы, Мария!
Мария терезені ашты. Салқын ауа бөлмені кернеді. Бейтаныс кісі жаймен, баяу ғана ойнап отыр.
Шал жастыққа сылқ ете түсті, тынысы тарылып, тарамыс қолымен көрпені қармалап жатыр. Мария оған тұра ұмтылды. Бейтаныс кісі күй тартуын қоя қойды. Ол өз музыкасымен өзі сиқырланғандай, күйсандық қасында қимылсыз отыр.
Мария дауыстап жіберді. Бейтаныс кісі орнынан тұрып, кереует басына келді. Шал ентіге тіл қатты:
– Мен бәрін де тап баяғы қалпында көрдім, анық көрдім. Бірақ мен сенің аты-жөніңді білмей... өлгім келмейді. Есімің кім!
– Менің атым Вольфганг Амадей Моцарт, – деді бейтаныс кісі.
Мария кереуеттен шегіншектеп барып, тізесін бүгіп, ұлы күйшіге иіліп тәжім етті.
Қыз түрегелген кезде, шал үзіліп кеткен екен. Терезеден сарғайған таң атып келе жатты, үлпек қардан гүл тағынған бақ таң сәулесіне малынып тұрды.
– Я работал всю жизнь, пока не ослеп, – прошептал старик.
– А кто работает, у того нет времени грешить... Когда заболела чахоткой моя жена – её звали Мартой – и лекарь прописал ей разные дорогие лекарства и приказал кормить её сливками и винными ягодами и поить горячим красным вином, я украл из сервиза графини Тун маленькое золотое блюдо, разбил его на куски и продал.
И мне тяжело теперь вспоминать об этом и скрывать от дочери: я её научил не трогать ни пылинки с чужого стола.
– А кто-нибудь из слуг графини пострадал за это? – спросил незнакомец.
– Клянусь, сударь, никто! – ответил старик и заплакал. – Если бы я знал, что золото не поможет моей Марте, разве я мог бы украсть!
– Как вас зовут? – спросил незнакомец.
– Иоганн Мейер, сударь.
– Так вот, Иоганн Мейер, – сказал незнакомец и положил ладонь на слепые глаза старика, – вы невиновны перед людьми. То, что вы совершили, не есть грех и не является кражей, а, наоборот, может быть зачтено вам как подвиг любви. А теперь скажите мне вашу последнюю волю.
– Я хочу, чтобы кто-нибудь позаботился о Марии.
– Я сделаю это. А еще чего вы хотите?
Тогда умирающий неожиданно улыбнулся и громко сказал:
– Я хотел бы еще раз увидеть Марту такой, какой я встретил ее в молодости. Увидеть солнце и этот старый сад, когда он цветет весной... Но это невозможно, сударь. Не сердитесь на меня за глупые слова. Болезнь, должно быть, совсем сбила меня с толку.
– Хорошо, – сказал незнакомец и встал. – Хорошо, – повторил он, подошёл к клавесину и сел перед ним на табурет. – Хорошо! – громко сказал он в третий раз, и внезапно быстрый звон рассыпался по сторожке, как будто на пол бросили сотни хрустальных шариков.
– Слушайте, – сказал незнакомец. – Слушайте и смотрите.
Он заиграл. Клавесин пел полным голосом впервые за многие годы. Он наполнял своими звуками не только сторожку, но и весь сад. Старый пёс вылез из будки, сидел, склонив голову набок, и, насторожившись, тихонько помахивал хвостом. Начал идти мокрый снег, но пёс только потряхивал ушами.
– Я вижу, сударь! – сказал старик и приподнялся на кровати. – Я вижу день, когда я встретился с Мартой и она от смущения разбила кувшин с молоком. Это было зимой, в горах. Небо было прозрачное, как синее стекло, и Марта смеялась. Смеялась, – повторил он, прислушиваясь к журчанию струн.
Незнакомец играл, глядя в чёрное окно.
– А теперь, – спросил он, – вы видите что-нибудь?
Старик молчал, прислушиваясь.
– Неужели вы не видите, – быстро сказал незнакомец, не переставая играть, – что ночь из чёрной сделалась синей, а потом голубой, и тёплый свет уже падает откуда-то сверху, и на старых ветках ваших деревьев распускаются белые цветы. По-моему, это цветы яблони, хотя отсюда, из комнаты, они похожи на большие тюльпаны. Вы видите: первый луч упал на каменную ограду, нагрел её, и от неё поднимается пар. Это, должно быть, высыхает мох, наполненный растаявшим снегом. А небо делается всё выше, всё синее, всё великолепнее, и стаи птиц уже летят на север над нашей старой Веной.
– Я вижу все это! – крикнул старик.
Тихо проскрипела педаль, и клавесин запел торжественно, как будто пел не он, а сотни ликующих голосов.
– Нет, сударь, – сказала Мария незнакомцу, – эти цветы совсем не похожи на тюльпаны. Это яблони распустились за одну только ночь.
– Да, – ответил незнакомец, – это яблони, но у них очень крупные лепестки.
– Мария, открой окно!
Мария открыла окно. Холодный воздух ворвался в комнату. Незнакомец играл очень тихо и медленно.
Старик упал на подушки, жадно дышал и шарил по одеялу руками. Мария бросилась к нему. Незнакомец перестал играть. Он сидел у клавесина не двигаясь, как будто заколдованный собственной музыкой.
Мария вскрикнула. Незнакомец встал и подошёл к кровати. Старик сказал, задыхаясь:
– Я видел всё так ясно, как много лет назад. Но я не хотел бы умереть и не узнать… имя. Имя!
– Меня зовут Вольфганг Амадей Моцарт, – ответил незнакомец.
Мария отступила от кровати и низко, почти касаясь коленом пола, склонилась перед великим музыкантом.
Когда она выпрямилась, старик был уже мёртв. Заря разгоралась за окнами, и в её свете стоял сад, засыпанный цветами мокрого снега.
Жабу
